Сараланган сатрлар
Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз: кундалик ҳаётда ишлатилаётган беҳисоб сўзлар қандай маъно англатади? Дейлик, сўзнинг маъноси нима? Қаердан келиб чиққан? Маъно нима дегани? "Нима" нима?
Саволлар кўп, бу борада кенгроқ изланиш олиб борилса, ғаройиб ва қизиқарли кўплаб маълумотларга дуч келиш мумкин. Маҳмуд Кошғарий "Девону луғотит турк", Алишер Навоийнинг "Муҳокамат-ул луғатайн" асарларида туркий тилдаги сўзлар маънолари келтирилганки, ўқиган одам ҳайратга тушади. Ушбу муаззам сафга кейинги йилларда ёзилган Эркин Воҳидовнинг "Сўз латофати", Эшқобил Шукурнинг "Бобосўз изидан" китобларини ҳам киритиш мумкин.
Бугун эътиборингизга "Бобосўз изидан" китобидан айрим лавҳаларни келтираяпмиз. Китобнинг 2018 йилдаги нашри катта шов-шувларга сабаб бўлиб, тез фурсатда ўзбек зиёлиларининг эътиборини қозонди. Республика телеканалларида ушбу китоб номи билан аталган "Бобосўз" номи остида туркум кўрсатувлар тайёрланди. Мазкур нашрда 269 та сўз таҳлил қилинган бўлса, муаллиф китобни янада бойитиб, 418 та сўзнинг келиб чиқиши, маъноларини таҳлил қилган.
Бу китобни ҳамма ўқиши керак, ҳар бир хонадонда бўлиши зарур. Зеро, бундай ноёб асарлар нафақат шахсий кутубхоналарда бўлишга, қалбан ардоқланишга арзийди.
* * *
Биз жонли тилимизда ва ёзма ишларимизда ўрдакнинг хўрозини ҳам, макиёнини ҳам битта сўз билан - ўрдак сўзи билан ифодалаймиз. Ҳолбуки, товуқларни хўроз ва товуқ деб, қўйларни совлиқ ва қўчқор деб, қорамолларни сигир ва ҳўкиз деб жинсларга ажратамиз. Агар бошқа паррандалар ва ҳайвонлар жинсларга ажратилиб номланган экан, у ҳолда ўрдаклар ҳам қатордан қолмаган бўлишлари керак.
Тарихимизда ўрдакнинг хўрози сўна, макиёни бўрчин деб аталгани ҳақида аниқ маълумотлар бор. Бу ҳақда Навоий бобомиз "Муҳокамат ул-луғатайн" асарида ёзиб кетганлар: "Тағи турк ўрдакнинг эркагин "сўна" ва тишисин "бўрчин" дер".
* * *
Туянинг ўркачини ҳаммамиз кўрганмиз, биламиз. Туянинг туялиги ҳам унинг ўркачида-да. Ўркач сўзининг ўзаги ўр. Қадимги тилимизда ўр сўзи жуда кўп сўзларга оналик қилган. Қарангки, ўрнинг "чуқур ҳандақ (ўра)" маъноси ҳам ва бунга бутунлай тескари "дўнг", "тепалик" маъноси ҳам бор, Ўр келса, ўрмалади деган ибора ҳам шундан келиб чиққан. Ўркач сўзи худди шу "дўнглик" маъносидаги ўр сўзидан пайдо бўлган. Яъни, "ўр" сўзига -ка ва кичрайтирувчи -ч қўшимчалари қўшилган. Эрванд Севортян ҳам ўркачдаги ўр илдизини "кўтарилиш" маъносида деб изоҳлаган.
* * *
Қорнинг эриб оқиб, қайта музлаши натижасида ҳосил бўлган найсимон, чўзинчоқ муз ҳам тилимизда сумалак сўзи билан ифодаланади. Албатта, тарновдаги найсимон музнинг сумалак таомига алоқаси йўқ. Муз сумалак этимологияси ҳақида бирор манбада аниқ маълумот учратмадим. Лекин сума сўзининг яна бир маънони англатишини "Туркий тиллар этимологик луғати"дан билиб олдим. Эски милтиқларга ўқ ва дорилар оғзидан солинган ва ингичка, силлиқ шомпол билан жойланган. Шомпол тилимизда сумба дейилган. Сумба сўзининг илдизи сума сўзидир. "Ўзбек тилининг изоҳли луғати"да сумба сўзига шомполдан ташқари яна шундай изоҳ берилган: "Тешик тешиш ёки белги солиш учун хизмат қиладиган учи найза пўлат асбоб". Муз сумалаги ҳам найза учли, силлиқ ва сумбага ўхшаш бўлади. Эҳтимол, найсимон музнинг сумалак деб аталишига сабаб шудир. Бу ҳам бир тахмин.
* * *
Чийқамиш бор, эркак қамиш бор. Чийни биласиз, ўтовнинг паст қисмини ўраб турадиган бир метрлик қамиш девор, иҳота. Ўтовга чий чийқамишдан тўқилади. Бўйра ҳам шундан қилинади. Чунки ҳашаротлар қуриган қамишдан қўрқади. Эркак қамишнинг ичи пўкакка тўлиб туришини, ундан сабов олинишини айтиб ўтганмиз. Чийқамишнинг ичи ғовак бўлади. Чийқамиш эркак қамишга нисбатан анча ингичка бўлса-да, пишганда уни синдириш қийин. Эркак қамишдан чўпонлар қўйларга қўра қилишган. Эркак қамиш пишиб қуригандан сўнг унинг қиёғига (ер бағирлаб ётган узун баргига) қўл текизиб бўлмайди, кесиб юборади. Бу қиёқ олмоснинг тиғидай ўткир бўлади. Шунинг учун уни олишни эплаганлар уй устига ёпишган ва кейин сувашган. Ҳашароту илон-чаёнлар бу қамишнинг яқинига ҳам йўлай олишмаган-да. Ўтмишда одамлар эркак қамиш ва чийқамишдан капа қилишган. Тўқилган чийқамиш устини лой билан суваб чиқишган. Чийқамиш капани қишда эркак қамишга кўра иссиқ сақлаган, ёзда эса салқин тутган. Ҳозирда эркак қамишни ҳам, чийқамишни ҳам, баъзан ғаровни ҳам қамиш деб қўя қоламиз. Ҳолбуки уларнинг бир-биридан анча фарқи бор.
* * *
Камбағал сўзидаги тожикча кам сўзининг маъноси бизга тушунарли. Хўш, унда бағал дегани нима? "Навоий асарлари луғати"да бағал форсийдан дейилиб, "қўлтиқ", "қўйин" маъноларини англатиши таъкидланган. Ўз-ўзидан савол туғилади: хўш, камлик ва қашшоқликнинг қўйинга нима алоқаси бор экан?
Бундан қуйидагича хулосага келиш мумкин. Азалдан одам бир нарсани яширмоқчи бўлса, қўйнига тиққан. "Қўйнида нони борнинг қорни тўқ" деган мақол ҳам бор. Қўйин чўнтаги деган махсус чўнтак ҳам борки, ҳар ким зарур ҳужжатлари ё пулини шу чўнтакка солган. Шунингдек, тилимизда қўйни-қўнжи тўла ибораси ўзига тўқ одамга нисбатан ишлатилган.
* * *
Тилимизда бўрининг эркагини арлон дейдилар. Тўдани арлон эмас, урғочи бўри бошқаради. Бизда арлон, арслон, сиртлон, қоплон сўзлари борки, уларнинг ҳаммасига лон қўшилган. Ҳолбуки, ўғлон сўзида ҳам лон бор. Лекин "Қадимги туркий тил" китобида ўғлон сўзи ўғил сўзига етуклик маъносидаги (а)н қўшимчаси қўшилишидан ҳосил бўлган деб кўрсатилган.
Хўш, арлон сўзининг туб илдизи қандай маънога эга?
Маҳмуд Кошғарий а:р бöрi - ёлдор бўри, сиртлон деб изоҳ берган. Демак, ар сўзи ёл, ёлдор маъносини ифодалаши мумкин. Арслон ҳам ёлли бўлади. Лекин Эрванд Севортян изоҳига кўра, арслондаги арс йиртқич ҳайвонлар товушига - ҳарсиллашга тақлидни билдирган ва унга -лон қўшимчаси қўшилган. Изоҳли луғатимизда "ҳарсиллаш - ҳарс-ҳарс қилмоқ" деб изоҳланган. Кошғарий бобо а:р сўзининг "қўнғир ранг" маъноси борлигини ҳам айтиб ўтганлар.
* * *
Яқин сўзининг маъносини ҳаммамиз яхши биламиз. Изоҳга ҳожат йўқ. Йақин сўзининг ўзаги йақ томон (у ёқ-бу ёқ дегандай) маъносида эканлиги ҳақида ҳам луғатларда айтилган. Олжас Сулаймонов шумерлар тилидаги томон мазмунидаги заг сўзини худди шу йақ (жақ) сўзига тақайди ва шумер тилидаги яқинлашмоқ маъносидаги заг-гин сўзи йақ-қин (жақ-қин) сўзи билан бир хил деган хулосани айтади. Ажабланарлиси, тилимизда ин қўшимчаси кўпроқ феълларга қўшилган. Масалан: тўкин, чақин, сочин, оқин, тугун кабилар. Шунинг учун йақ-қин сўзининг ёқимли маъносидаги ёқмоқ сўзига алоқаси йўқмикин деб ўйлаб қоламан. Мулоҳаза учун яна бир гап, Юсуф Хос Ҳожибда яқин маъносида яғуқ, "яқинлаштирди" маъносида яғутмиш деган сўз, "яқини" маъносида яғуғу деган сўз қўлланган.
* * *
Тилимизда жосусни айғоқчи деймиз. Жосус арабча сўз, айғоқчи туркий. "Ўзбек тилининг этимологик луғати"да айғоқчи сўзи "фош қилувчи ахборот" маъносини билдирган айғақ отидан, унга -чи қўшимчаси қўшилган, деб изоҳланган. "Туркий тиллар этимологик луғати"да айғоқчи сўзининг ўзаги ай феъли бўлиб, "гапир" маъносини англатади. Тилимиз тарихида айтди сўзи айди шаклида қўлланган даврлар бўлган. Шундан келиб чиқиб, айтгувчининг айғувчи шакли ҳам бўлган дейиш мумкин. Алишер Навоий айғоғ сўзини "айғоқ, сир бой бериш" маъносида ишлатган. "Нодонга сўз демак айғоғдур ва кўп демаги йўртоғдур" ("Маҳбуб ул-қулуб"дан).
Хуллас, айғоқчи ва жосуснинг маъноси бир хил. Лекин қадимги битиктошларда яна бир сўзга дуч келдим. Бу сўз айғучи деган сўз. Айғучи шаклан айғоқчига яқин. Бироқ айғучи сўзи битиктошлардаги ёзувларга кўра, "маслаҳатчи, хоқон маслаҳатчиси" деган маънони билдиради. Тўнюқуқ битиктошида айғучиси билга эрмиш, яъни "маслаҳатчиси донишманд эмиш" деган гап бор.
* * *
Ўтмишда ким хирмон янчса, устига келиб қолган одамга капсан берган. Капсан - ҳадя сифатида бериладиган дон. Янчув вақтида хирмонга келиб қолган одам қуруқ қайтмаслиги керак бўлган. Маҳмуд Кошғарийда бу сўз қӭфсӓң шаклида берилган. Лекин "Ўзбек тилининг изоҳли луғати"да капсан сўзи форсий деб кўрсатилган ва шундай изоҳланган: "Кимсанинг хирмонидан маъмур амалдорлар оладиган ҳақ", "Хирмон кўтарилганда камбағалларга бериладиган садақа-сийлов", "Бозорда сотилган ғалладан олинадиган ҳақ".
Мен болалигимдан бу сўзни биламан. Лекин бизнинг қишлоқдагилар капсанни амалдорлар ё камбағалларга эмас-да, бир-бирларига ҳадя қилардилар.
Агар капсан сўзи "Изоҳли луғат"да кўрсатилгани каби форсий бўлса, у ҳолда унинг илдизи кафт сўзига бориб тақалиши керак. Чунки капсан асли кафтда берилса ҳам бўладиган ҳадя миқдорида бўлиши мумкин.
* * *
Аёллар кийими кофта сўзи тилимизга кириб келганига юз йилдан ошди. Бу сўз тилимизга рус тилидан ХХ асрнинг биринчи чорагида кира бошлаган ва кейин оммалашиб кетган.
Аниқроқ айтадиган бўлсак, кофта сўзи асли тилимизга бошқа тилдан кирмаган. Балки тилимиздан кетиб, етти юз, саккиз юз йил жаҳонгашталик қилиб, яна ўзимизга қайтиб келган. У қайтиб келганида, ҳатто Она Тилнинг ўзи ҳам уни таний олмай қолган эди.
Туркий тиллардаги кафтан, араб тилидаги қафтан сўзлари ўзимиздаги чакмон маъносини англатган. Кофта сўзининг илдизи худди шу кафтан сўзига бориб тақалади. Энди бироз орқага қайтсак-да, Маҳмуд Кошғарий бободан гап сўрасак. "Девону луғотит турк"да қафтан сўзига шундай изоҳ берилади: "Тўн, устки кийим." Агар туркийда "қоп, идиш" маъносидаги қап сўзи ва "гавда" маъносидаги тан сўзининг қўшилишидан қафтан сўзи ҳосил бўлган деб тасаввур қилсак, унда қафтан "тан қопи" (қўлқоп, оёқ қопи каби) мазмунини ифодалаши мумкин. Бу шунчаки бир тахмин. Бундай бўлмаслиги ҳам мумкин.
Алишер Навоий "Насойим ул-муҳаббат"да ёзади: "...сўрдиларки, Абдурраҳим Истаҳрий не учун сағбонлар била даштқа борур ва қаптан кияр? Дедиким, Устидаги оғирлик енгиллайди".
Б.САЙФИЕВ тайёрлади.
